تهران؛ شهر هزار قنات این روزها حال خوبی ندارد. بسیاری از این قنوات دیگر کارایی ندارد و آبی در آن جاری نیست و خطر ریزش شهروندان را تهدید میکند. هر یک از این قنوات میلههایی دارد که ممکن است شهروندان را تا 70 متر به پایین بکشد. این قنوات و خندقهای تهران در طرح تفصیلی فراموش شده و حال که زمان بازنگری این طرح است باید نقشههای حفرههای تهران را هم در نظر گرفت. از سوی دیگر هیچ ارگانی زیر بار مسئولیت احیا یا رفع خطر قنوات و خندقها نمیرود و پس از اتفاق و حادثه ناگوار به ناچار گردنگیری برای آن پیدا میشود. قبل از حادثه پیشگیری کنید!
خطای سیستمی و سهلانگاری در نظام شهرسازی ایران وجود دارد، ولی ما نسبت به آن بیتفاوت هستیم. یکی از موارد توسعه شهری این است که به مکانیک خاک، مکانیک سنگ، نوع زمینشناسی، جریانات آب و حفرات مصنوع مانند قنات یا مغارهای دست کند و یا مغارهای طبیعی در سازندهای خاص توجه داشته باشیم. وقتی دستور ساختوساز میدهیم، یکسری مطالعات ژئوتکنیک انجام میشود، ولی این مطالعات شناسایی عمق محدودی از خاک است که زیربنای ساختمان را دربرمیگیرد و محدوده پیرامونی را دربرنمیگیرد. در پروژههای دیگر شهری هم این مطالعات انجام نمیشود.
«تهران درگیر فعالیتهای مصنوعی و طبیعی است.» چهار طرف تهران در دوره صفویه خندق حفر شده و قنواتی برای تامین آب وجود داشته، همچنین در 200 سال گذشته و زمان قاجاریه خندقهای دیگری پیرامون تهران ایجاد میشود و جاهای مختلفی را کندهاند و آخرین آن حصار هشت ضلعی ناصری است. این حصار پیرامون شهر بوده که به دلایل مختلف و برای ایمنی شهر و مقابله با سیل ایجاد شده است. همچنین بیش از 400 قنات حفر شده و آب شهر زمان قاجار به این صورت تامین میشود. در زمان پهلوی چون مدرنیته مبنای رشد شهر قرار میگیرد، این خندقها با خاک دستی پر میشود.
خیابان 17 شهریور، خیابان مصطفی خمینی و … در مسیر این خندقهاست. بدون اصول پر کردن خندق یا فضای خالی مشکلاتی ایجاد کرده است، چراکه با خاک دستی پر شدهاند. شهر در طول زمان گسترش پیدا میکند و بیش از 400 رشته قنات در شهر مانده و با اینکه نقشههای آنها موجود است هیچگاه به آن در توسعه شهری توجه نکردهایم. 200 سال پیش قناتها حفر شده و میلههایش مشخص است. در نظام مهندسی و نظام شهرسازی به این قناتها دقت نشده است. خیابانهایی مانند مصطفی خمینی کلا روی خندق احداث شده و خاکش دستی و آسیبدیده است. فروریزشهای این خیابان هم به این دلیل است. تهران در دوره پهلوی دوم به سمت شمیرانات و کن گسترش پیدا میکند که پر از دره است و انشعابات رودخانههایی چون کن، فرحزاد، درکه، دارآباد و دربند همگی از دهه 50 به بعد توسط خاک دستی و بدون رعایت اصول تراکم خاک و … پر شده است. ملاحظه، کنترل و نظارتی نبوده است.
به دلیل نبود نظارت در امر شهرسازی، نقاط متعددی در تهران با این خطر مواجه است. شهرک مجلس بالای شهرک نفت روی دره ساخته شده است و چند سال پیش یکی از این خانهها بهخاطر ترکها تخریب شد. شهرک بوعلی سمت کوی فراز روی همین درههایی که با خاک دستی پرشده، ساخته شده و شکست و ترکها بهخاطر همین است. برجهای سهند و سبلان سمت فرحزاد در چنین شرایطی هستند و بسیار نمونههای دیگر در سطح شهر. بخشهای قابل توجهی از مناطق 1، 4، 8، 3، 7، 2، 5، 22 واقع در مخروطافکنههای جدید شمیرانات و کن روی دره هایی که در 50 سال گذشته با خاک دستی و نخالههای ناشی از ساختوساز نقاط دیگر شهر پرشده، ساخته شدهاند. نظارت شهرسازی نبوده که ساختوساز در آنجا انجام شده است. مناطق واقع در دشت تهران مانند 12، 10، 11، 21، 9، 16، 14، 13، 15، 17، 18، 19 و 20 همگی در دشت تهران و در مسیرهای خندقهای دورههای صفوی و قاجاری هستند، چراکه از صفوی تا قاجاری خندقها جابهجا شدهاند و تعداد آنها زیاد است. خیلی از قناتهایی که در دشت تهران هستند، نقشههایش هم وجود دارد، ولی فراموش شدهاند. اینها باید در نقشههای طرح تفصیلی تهران بنشینند و ضوابط شهرسازی مرتبط با این موضوع برای ساختوسازهایی که خواهیم داشت نیز باید تدوین و اعمال شود.
ما در شهر ساختوسازهای متنوعی چون مترو، تونل، زیرگذر، پل، بزرگراه، ورزشگاه، پارک، ساختمان تجاری و مسکونی و … داریم، اما به مسیر خندقها، قناتها و مناطقی که با خاکهای دستی و آسیبدیده پرشده، توجهی نداریم. به این موارد در نقشه های شهرسازی و طرح تفصیلی دقت نشده است و مقررات ملی ساختمان هم به آن بیتوجه است. بهطور مثال وقتی بارگذاری میکنیم، آب مصرفی برای لایههای زیرین تزریق میشود. خاکهای دستی که در درهها و خندقها ریخته شده یا قناتها که در مجاورت آب قرار میگیرند یا آبیاری فضای سبز و… صورت میگیرد، وارد خاکهای دستی میشود و این خاکها که آسیبدیده هستند در برابر آب آسیبپذیرتر میشوند. باید در ضوابط شهرسازی، مقررات ملی ساختمان و طرح تفصیلی اصلاحاتی انجام شود. این موارد قبل از انجام پروژههای عمرانی باید چه توسط مردم و چه ارگانها در قالب شناسایی زیرسطحی انجام شود. لازم است در بازنگری طرح تفصیلی شهر تهران و همچنین ارتقای مقررات ملی ساختمان، مناطق به پتانسیل خطر ناشی از وجود خاکهای آسیبدیده (مانند مغارهای دست کند تهران تاریخی یا خندقها و درههای پرشده با نخاله و خاک دستی) و همچنین کوره و میله قناتهای تهران دوره قارجاریه توجه شود. در پهنههای طرح تفصیلی ضوابط خاصی برای شناسایی زیرسطح زمین باید در نظر گرفته شود و همچنین در مقررات ملی ساختمان تمهیدات خاص برای ساختوساز در این پهنهها تدبیر شود.